Koen van Andel

Vers op YouTube: een schitterende uitvoering van het Concerto in G, BWV 973 (Vivaldi, bewerkt door Bach), uitgevoerd op het Van Andel-orgel door Laurens de Man. Een aanrader, net als een bezoekje aan de website van deze pianist/organist.

De pedaalkoppel is klaar en werkt naar behoren! Als je dat zelf wilt zien, of je wilt weten wat een pedaalkoppel nu eigenlijk is, kijk dan op YouTube.
Iedereen is uiteraard ook van harte welkom om naar Utrecht te komen en zelf het orgel, compleet met pedaalkoppel, te bespelen.
In het vorige bericht, hieronder, is meer informatie over de constructiefase te vinden.

Na een periode van veel denken, rekenen, tekenen, boren, zagen en schroeven is het eindelijk zover dat de pedaalkoppel geplaatst kan worden. Voor de niet-zo-ingewijden: dat is een (mechanische) voorziening op een orgel om, als je met je voeten op het pedaalklavier speelt, de corresponderende toetsen voor het handklavier mee te laten bewegen, zodat de tonen die je met je voeten bespeelt versterkt en in klank meer gevarieerd kunnen worden.
De pedaalkoppel in mijn orgel bestaat uit twee gedeelten: een wellenbord om de beweging van de pedaaltoetsen over te brengen naar de toetsen voor de handen en een koppelmechaniek om deze verbinding me een registerknop in en uit te schakelen. Het totaal bestaat uit meer dan 800 onderdelen!
Ik heb mezelf ten doel gesteld een pedaalkoppel te maken die niet vergrendeld hoeft te worden en waarbij ook geen grote veerkracht, zwaartekracht of weerstand voelbaar is, zoals bij sommige orgels het geval is. Bovendien heb ik de koppelmechaniek zo ontworpen, dat de koppel tijdens het spelen in en uit te schakelen is (voor moderne orgels is dat redelijk vanzelfsprekend, voor historische niet).
Op het moment van schrijven is de koppel nog niet helemaal klaar: alleen de abstracten, de ‘verbindingsdraden’, moeten nog geplaatst worden. Maar een kleine test leert dat het wel belooft te gaan werken!

Op YouTube geef ik een korte demonstratie van de werkzaamheden in Utrecht en van de werking van het systeem. Hieronder zijn bovendien enkele onderdelen te zien (klik op de afbeeldingen voor vergrotingen):

Eindelijk ziet het orgel er compleet uit: de registerknoppen zijn geplaatst. De knoppen voor de Tremolo en de Koppel zijn ook al geplaatst, hoewel deze speelhulpen zelf nog ontbreken – dat wordt een volgende stap!
Wie nu in Utrecht de kerk binnentreedt, wordt aangestaard door twaalf stuks heldere, witte ‘ogen’ aan weerszijden van het klavier; vanaf grote afstand zijn de witte schildjes in de glimmende, zwarte knoppen zichtbaar.

Met de onmisbare hulp van een goede houtdraaier is een plank esdoornhout getransformeerd tot een setje registerknoppen in de maatvoering van de orgelmaker Witte.
De knoppen zijn zwart gelakt, de eerder gemaakte registerschildjes (zie bericht hieronder) zijn erin gepast en zodra ik weer in Utrecht ben en de tijd heb, volgt ten slotte de montage op het orgel. Klik op de afbeeldingen voor vergrotingen.

Ter vergelijking een blik op de klaviatuur van het orgel in Gorinchem (Witte, 1853), dat als voornaamste voorbeeld voor de registerknoppen heeft gediend:

Op zondag 16 februari was dirigent Jan Willem de Vriend in NTR Podium te zien met een muziekcollege vanuit het Muziekcentrum in Enschede over de invloeden van machines op muziek. Organist Toon Hagen speelde hierbij een fragment uit Canto Ostinato van Simeon ten Holt op het Flentroporgel en ik mocht hem daarbij terzijde staan als registrant.
Via Uitzending Gemist is het programma terug te zien. Het programma is zeer de moeite waard om geheel te kijken, maar voor wie haast heeft: van 28’22 tot 32’14 is het orgel te horen.

Een leuk detail: wie goed kijkt, ziet dat ik in dit fragment niet registreer op de klassieke wijze, door elke registerknop met de hand te bedienen, maar via een zogeheten Setzer. Dat is een computergestuurd systeem in het orgel waarin je alle registraties (standen van registerknoppen) die je nodig hebt, van tevoren programmeert. Tijdens de muziek hoef je dan alleen nog op één knopje te drukken als je wilt schakelen naar een volgende registratie. Alle registerknoppen die dan open of dicht moeten, zie je dan vanzelf bewegen.
Heel gemakkelijk, vooral bij complexe concertmuziek, waarbij je zo veel knoppen moet bedienen dat je handen tekort komt. Én natuurlijk heel toepasselijk binnen deze uitzending over machines in de muziek!

Het orgel van Koen heeft vooralsnog altijd dienst gedaan zonder registerknoppen. De organist kon de registers bedienen via ‘kale’ rondhouten registertrekkers aan weerszijden van het klavier. Momenteel wordt gewerkt aan registerknoppen die op die registertrekkers gemonteerd zullen worden.
Als inspiratiebron worden hiervoor registerknoppen gebruikt zoals de orgelmaker Witte die in de negentiende eeuw veelvuldig toepaste: zwarte knoppen met ‘gebombeerde’ (gebolde) witte schildjes, waarop de registernaam staat geschreven in zwarte letters uit de Didonenfamilie.

De specifieke variant die Witte gebruikte, is echter niet in digitale vorm te vinden en dus zijn voor deze gelegenheid de letters direct overgenomen van vroege Witte-orgels (met name Gorinchem, 1853) door foto’s van de registerknoppen om te zetten in digitale afbeeldingen in zwart-wit.
In sommige gevallen konden authentieke registeropschriften niet direct worden gebruikt; sommige registernamen of combinaties van namen en voetmaten, zoals ‘Prestant 4 Vt’, ‘Basson 8 Vt’ en ‘Hobo 8 Vt’, komen bij Witte immers niet eens voor. Bovendien is besloten het woord ‘Holfluit’ wel languit te spellen, om de hoeveelheid afkortingen beperkt te houden, hoewel bij de vroege Witte-orgels die als voorbeeld hebben gediend, dit woord altijd wordt afgekort. Soms zijn daarvoor losse letters overgenomen en opnieuw gerangschikt. Aldus zijn geen exacte kopieën ontstaan, maar meer duidelijke, stilistische verwijzingen.
Ook het productieproces is anders dan vroeger: de schildjes zijn van luchtdrogende keramiek (zelfgemaakt) en voorzien van een witte laklaag. De digitale afbeeldingen van de letters zijn door een gespecialiseerd bedrijf met tampondruk opgebracht en vervolgens is het geheel afgedekt met een laag transparante lak.

Op het moment van schrijven zijn de schildjes nagenoeg klaar (zie afbeelding). Daarna zal worden verdergegaan met de knoppen. Voor de afmetingen hiervan wordt gebruik gemaakt van gemiddelde waarden, die op enkele lichte aanpassingen na in schaal 1 : 1 worden overgenomen.